De piramide in figuur 1 is een beknopte voorstelling van onderling afhankelijke concepten waarvoor de Covid-19 crisis de perceptie en prioriteiten op een duurzame manier zal veranderen, in relatie met de voedselveiligheidsbenaderingen. In dit document behandelen we de fundamentele behoeften uitgaande van voldoende aanbod van kwalitatief voedsel tot de uitrol van de voedselveiligheidscultuur binnen organisaties.
Figuur 1: Vertegenwoordiging van de verschillende niveaus van de voedselveiligheidspiramide.
Consumentengedrag, leveringsmoeilijkheden door logistieke problemen, een geblokkeerde uitvoer en zeer krappe voorraden van bepaalde persoonlijke beschermingsmiddelen, illustreren de invloed van deze crisis op de risico’s van verstoring van de voedselvoorziening. Er moet daarom worden nagedacht over de betrouwbaarheid van de levering van grondstoffen, verbruiksartikelen en strategische diensten, zoals vervoer dat bijvoorbeeld uitbesteed moeten worden. Hierbij moet rekening worden gehouden met de locatie en veerkracht van de leveranciers in het geval van een eventuele ‘tweede golf’ of bij een nieuwe gezondheidscrisis. De pandemie kan daarbij ook leiden tot een verhoogd aantal mensen dat honger lijdt op basis van de schaal die is vastgesteld door FAO/WGO (figuur 2).
Figuur 2: Hoe zijn honger en voedselonzekerheid met elkaar gerelateerd? – FAO/WGO 2019
De gezondheid van individuen (werknemers en hun families, onderaannemers, leveranciers, klanten, ….) is duidelijk de hoogste prioriteit en deze dimensie zal meer dan ooit bovenaan de agenda komen te staan. De wetenschappelijke onzekerheden met betrekking tot SARS-CoV-2, het coronavirus aan de oorsprong van Covid-19, blijven bestaan: is behalve de overdracht van persoon op persoon via de luchtwegen en contact met slijmvliezen van het gezicht, de uitscheiding van het spijsverteringskanaal een bewezen risico? Hoelang blijft de immuniteit bestaan na ziekte of na een toekomstige vaccinatie? Welke behandeling is het meest effectief en veiligst tegen deze ziekte? Al deze vragen vereisen duidelijke en correcte antwoorden om effectieve pandemische controlemaatregelen te kunnen implementeren die verenigbaar zijn met het ‘normale’ leven.
Figure 3: COVID-19 syndroom
Good Hygiene Practices (GHP) en Good Manufacturing Practices (GMP) staan al jaren bekend als essentiële maatregelen om gezonde en veilige voedselproducten voor de consument te garanderen. De implementatie van barrièremaatregelen (minimumafstanden, aangepaste gebaren, handen wassen, maskers dragen, …) zijn absoluut noodzakelijk in deze huidige crisissituatie. Deze maatregelen kunnen geïmplementeerd worden als basisvoorwaarde in het voedselveiligheidsplan. Deze nieuwe beperkingen bieden ook de mogelijkheid om hygiënemaatregelen binnen alle sectoren in de voedingsindustrie nauwgezet toe te passen. We kunnen ons voorstellen dat handen schudden en knuffelen permanent worden verbannen uit de voedselproductie- en verwerkingsruimten. Dit zal zowel de voedselveiligheid als de gezondheid van het personeel ten goede komen. Pedagogie en voorbeeldkracht staan meer dan ooit op de agenda om het juiste gebruik van maskers of handen wassen te (her)leren (figuur 4).
Overleving van het virus van enkele uren tot meerdere dagen op oppervlakken, afhankelijk van de omstandigheden, maakt effectieve reiniging en desinfectie essentieel om verspreiding te voorkomen. De reinigings- en desinfectieprotocollen die in de voedingsindustrie worden gebruikt, dienen daarbij gevalideerd te worden met betrekking tot hun effectiviteit tegen SARS-CoV-2. Dit virus is niet bepaald resistent en de meest gebruikte detergenten en desinfectantia zijn voldoende effectief. Het is nodig ervoor te zorgen dat de protocollen nauwgezet worden toegepast en dat de frequentie van de kritische zones van het bedrijf met ‘T.A.C.T.’ (figuur 5) worden verhoogd. Nogmaals, het verhogen van de frequentie en effectiviteit van het schoonmaken van de kleedkamers en toiletten als ook het integreren ervan in de huidige SOP’s van het bedrijf, dient voor zowel de controle van Covid-19 als voor de voedselveiligheid te gebeuren.
Figuur 5: SINNER cyclus
Figuur 4: Handen wassen met zeep en water versus het gebruik van alcoholgel – WGO Oct 2016
De WGO heeft duidelijk gemaakt dat vooralsnog geen overdracht van Covid-19 is aangetoond via voedsel of de verpakking ervan en dat dit daardoor als verwaarloosbaar wordt beschouwd voor de verspreiding: het wordt voornamelijk via druppeltjes van persoon tot persoon overgedragen. Moet Covid-19 worden toegevoegd aan de lijst van gevaren waarmee rekening moet worden gehouden bij een HACCP-analyse?
Gezien de onzekerheden en zorgen van de consumenten (kan het oppervlak van de verpakking besmet zijn met het Covid-19 virus en kan mijn RTE-voedsel besmet zijn met het virus?) lijkt het in dit stadium nuttig om naast het Norovirus en het Hepatitis A/E-virus, ook het SARS-CoV-2 op te nemen in de lijst van virussen waarmee rekening moet worden gehouden bij de risicoanalyse in de voedingsindustrie, zelfs als de risico’s en de controlemaatregelen kunnen verschillen. Het is ook belangrijk om de effectiviteit van behandelings- en conserveringsmethoden voor de vernietiging van SARS-CoV-2 te overwegen. Ontsmettingsprocessen moeten nog worden gevalideerd voor dit virus, maar de coronavirusfamilie lijkt zo kwetsbaar dat conventionele warmtebehandelingen voldoende zijn om ze te vernietigen. Er is echter aangetoond dat door bevriezing het coronavirus enkele maanden kan overleven. Deze crisis is wellicht de gelegenheid om virussen breder te integreren in de risicoanalyse van bedrijven. Meer in het algemeen: de HACCP-methode is aangepast om de risico’s te beoordelen en de maatregelen van controle en validatie/bewaking en verificatie te definiëren in verband met het SARS-CoV-2 gevaar. In dit opzicht kunnen SARS-CoV-2-testen op het oppervlak worden gebruikt als risicobeoordelingsinstrument of om corrigerende maatregelen te valideren als aanvulling op de traditionele testen van de hygiëne-indicatoren.
In een tijd waarin duurzame ontwikkeling als essentieel wordt beschouwd door consumenten, is er ook een interactie van de impact van de Covid-19 crisis op het gebied van drie verschillende componenten met betrekking tot duurzaamheid (figuur 6), namelijk:
Economisch component: de economische crisis die parallel staat aan de gezondheidscrisis zal de lokale, regionale en internationale balansen jarenlang ernstig verstoren. Het consumptiepatroon zal waarschijnlijk permanent worden gewijzigd en bedrijven zullen zich aan deze veranderingen moeten aanpassen.
Maatschappelijk component: de activiteiten van de voedselketen die de bevolking voeden en de solidariteitsacties met de gezondheidssector zijn al erkend tijdens de acute fase van de crisis. Op lange termijn zal men rekening moeten houden met volksgezondheidskwesties, waaronder voeding, die meer dan ooit prioriteit worden voor de voedselvoorzieningsketens. Vanuit dit perspectief moet ook naar het lokale en nationale aanbod worden gekeken.
Ecologisch component: over dit onderwerp bestaat al een nationaal debat. In een tijd waarin bulkdistributie en de volledige eliminatie van verpakkingen in twijfel worden getrokken met betrekking tot barrièremaatregelen, moet het Covid-19-gevaar worden geïntegreerd in de huidige benaderingen. Recycling en composteerbaarheid staan meer dan ooit boven aan de agenda. Lokale inkoop is voor veel consumenten of bedrijven naar voren gekomen als een sterk punt in deze periode van acute crisis en is een kans om de milieu-impact te beperken. De verwachtingen van consumenten op dit gebied zullen meer dan ooit hooggespannen zijn. Benaderingen van duurzame ontwikkeling moeten daarom worden gevalideerd door de gevolgen op korte, middellange en lange termijn van de Covid-19-crisis te integreren.
Erkend wordt nu dat opkomende ziekten vaak afkomstig zijn uit landen met bedreigde ecosystemen. Ook in de afgelopen jaren, met de vermenigvuldiging van handel en reizen, is er een toename in de prevalentie van de opkomende of weer oplevende ziekten opgemerkt bij zowel mensen als dieren. Het merendeel van deze ziekten treft verschillende soorten en ongeveer 75% is zoönotisch en ontstaat door de samenvloeiing van dieren in het wild, huisdieren en/of mensen. Verschillende vragen rijzen: wat zijn de belangrijkste risico’s van de introductie? Zijn dat reizigers? Dieren? Voedsel? En wat is de rol van de voortdurende klimaatverandering?
Zoals hierboven vermeld bevatten fruitvleermuizen coronavirussen, maar ook nog vele andere virussen zonder ziek te worden, zoals hondsdolheid, ebola en Nipah in aanzienlijke hoeveelheden. Het gevaar is niet het eten van vleermuizen door Chinezen, maar wel dat ze een zeer nauw contact met hen en andere diersoorten hebben. In een markt die mensen en levende dieren nauw met elkaar vermengt, circuleert het virus met een hoge dichtheid en kunnen mensen via de luchtwegen geïnfecteerd raken. Ter herinnering: het coronavirus is een RNA-virus, wat betekent dat het veel muteert.
Figuur 6: Duurzaamheid van voedsel (SFS) – FAO 2018
Voedselfraude, in al zijn verschillende vormen, voedt zich vaak met crisissen, aanbodspanningen en onevenwichtigheden tussen vraag en aanbod. Bovendien leidt de acute crisis van de Covid-19 tot afwijkingen om de continuïteit van de leveringen te waarborgen die tijdelijk opgespoord of ontworpen moeten worden. In dit verband is het aantal gemelde fraudegevallen toegenomen. Dit zou moeten leiden tot actualisering van kwetsbaarheidsstudies in verband met de acute en middellange termijncrisis die zicht voordoet. Het frauderisico moet daarom worden geïntegreerd in de evaluatie van de veerkracht van leveranciers in verband met deze en toekomstige crisissen.
De acties die worden genomen om bedrijven te beschermen tegen opzettelijke kwaadwillige handelingen, gegroepeerd onder de naam ‘food defense’, zullen ook interageren met de Covid-19-crisis. De uitzonderlijke maatregelen die veel bedrijven in noodgevallen hebben genomen om de huidige crisis aan te pakken, zoals de uitzonderlijke bedrijfsuitschakeling, vereisen veel veiligheidsmaatregelen die kunnen worden geïntegreerd in de bestaande procedures.
De onzekerheid in verband met heropening van sites en effectieve acties voor het opheffen van quarantaine maatregelen, gerelateerd aan persoonlijke gegevens in verband met het risico van nieuwe gevallen van Covid-19 door mensen die de sites betreden (bezocht land/gebied, gezondheidsstatus, enz.), kan ook verband houden met maatregelen om mensen te controleren met toegang tot de productiesite en gevoelige gebieden om andere redenen dan de gezondheidscontrole van Covid-19. Bescherming van persoonsgegevens en individuele vrijheden zijn in dit verband belangrijke onderwerpen.
De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat het implementeren van een coherente aanpak op verschillende niveaus van een onderneming de ultieme manier is die bedrijven in staat stelt om de visie en overtuigingen met betrekking tot voedselveiligheid te delen. Deze benadering van ‘voedselveiligheidscultuur’ is relevanter dan ooit. Bedrijven die door de Covid-19-crisis zijn getroffen (angst voor de gezondheid van iedereen, de onzekerheid van morgen, vragen over de relevantie van de genomen maatregelen …) moeten alle menselijke krachten op één lijn brengen om de controlemaatregelen te begrijpen en erin te slagen ze voor voedselveiligheid te gebruiken, evenals voor de bescherming van de gezondheid van werknemers, leveranciers, co-fabrikanten en klanten die met het Covid-19-risico worden geconfronteerd. Bedrijven met deze veiligheidscultuur zullen de huidige crisis en de komende maanden gemakkelijker overleven.
Figuur 8: dimensies van een voedselveiligheidscultuur – New Zealand position paper Jan. 2018
Daarom is onze visie dat binnen de bedrijven een wereldwijde veiligheidscultuur moet worden ontwikkeld die de historische prioriteiten van voedselveiligheid combineert met de veiligheid van mensen. De toepassing van de tools die al zijn ontwikkeld voor voedselveiligheid en de ontwikkeling van oplossingen voor Covid-19 die nuttig zijn om de voedselveiligheid, kwaliteit en duurzaamheid te versterken, zijn niet alleen reële kansen voor bedrijven om de uitdagingen van de huidige crisis te overwinnen, maar ook om het bedrijf te laten standhouden of groeien door versterkt vertrouwen bij werknemers, leveranciers, coproducenten, bevoegde autoriteiten en klanten (figuur 9).
Misschien kunnen we over een paar maanden of jaren zeggen dat deze vreselijke crisis óók een kans is geweest!
Figuur 9: Vertegenwoordiging van kansen op de verschillende niveaus van de voedselzekerheids- en voedselveiligheidspiramide
